Ích mẫu có rất nhiều tên: sung úy, chói đèn, làm ngài, xác điến (Tày), chạ linh lo (Thái), tên khoa học: Leonurus sp., họ bạc hà: Lamiaceae.
Ích là lợi ích, mẫu là người mẹ. Ý nói cây thuốc này có nhiều lợi ích cho phụ nữ có con nhỏ nên được người xưa gọi là cây ích mẫu. Bộ phận dùng làm thuốc là toàn bộ phần trên mặt đất phơi hay sấy khô của cây ích mẫu.
Về thành phần hóa học, ích mẫu chứa flavonoid (rutin), saponin loại steroit, chất chát (tanin), tinh dầu và alcanoid (leonurin và stachydrin). Chất flavonoid có tác dụng làm bền thành mạch, hạ huyết áp. Cao ích mẫu có tác dụng giảm huyết áp thời kỳ đầu, tác dụng tốt lên tim mạch, hệ thần kinh và ức chế số vi khuẩn ngoài da.
Theo Đông y, ích mẫu có vị cay, đắng, tính hơi hàn; vào kinh Can và Tâm bào. Tác dụng khứ ứ, sinh tân (thải huyết ứ, sinh huyết mới), điều kinh tiêu thủy. Trị đau bụng ứ huyết, kinh nguyệt không đều, thống kinh, bế kinh, phù nề cổ trướng. Ngày dùng 10-30g; bằng cách nấu, sắc, hãm.
Kiêng kỵ: Người huyết hư, huyết không bị ứ đọng, đồng tử giãn và có thai không nên dùng
Canh ích mẫu trứng gà rất tốt cho phụ nữ có thai bị sạm da mặt, kinh nguyệt không đều.
Một số món ăn thuốc có ích mẫu:
Canh ích mẫu trứng gà: ích mẫu thảo 50g, hồng hoa 10g, sài hồ 10g, trứng gà 2 quả. Tất cả cùng đem nấu, khi trứng chín, đập bỏ vỏ trứng, đặt tiếp 2 cái trứng chín vào nồi nấu tiếp; vớt bỏ bã thuốc, cho thêm ít đường và gia vị, ăn trứng và uống nước canh, chia ăn sáng và tối, ngày 1 lần. Trị sạm da mặt ở phụ nữ có thai, kinh nguyệt không đều.
Ích mẫu thảo hầm đậu đen: ích mẫu thảo 30g (gói trong vải xô), đậu đen 50g, đường đỏ 30g. Nấu đến khi đậu đen chín nhừ, vớt bỏ bã thuốc, thêm 30ml rượu khuấy đều cho uống. Dùng cho phụ nữ bế kinh, mất kinh.
Cháo nước ép ích mẫu thảo: gạo tẻ 100g, nước ép ích mẫu thảo 20ml, nước ép sinh địa 40ml, nước ép ngó sen 40ml, nước ép gừng tươi 4ml. Gạo vo sạch nấu cháo, khi cháo chín, cho thêm các loại nước ép đã chuẩn bị, khuấy đều, thêm chút đường hoặc mật ong, đun sôi là được. Dùng thích hợp cho người bị sốt nóng âm hư, băng huyết, khái huyết, tiện huyết.
Cháo ích mẫu: lá ích mẫu 20g, gạo tẻ 50g. Ích mẫu nấu ép lấy nước, nấu với gạo đã vo sạch thành cháo. Dùng tốt cho trẻ bị suy dinh dưỡng, tiêu chảy kiết lỵ.
Chè ích mẫu đại táo: ích mẫu thảo 30g, đại táo 30 quả (thái lát), gừng tươi 20g, đường 60g. Tất cả nấu nước uống thay nước chè trong ngày. Thích hợp cho phụ nữ bế kinh, tắt kinh sớm do huyết hư suy nhược cơ thể... Uống vào trước kỳ kinh 5 - 10 ngày liền.
Chè ích mẫu trạch lan: ích mẫu thảo 30g, trạch lan 12g. Các vị sắc lấy nước, thêm đường khuấy đều uống. Ngày 1 lần, liên tục 5 - 7 ngày. Dùng cho phụ nữ bị viêm tử cung, viêm phần phụ.
Bánh gan bò tẩm bột chiên: ích mẫu thảo 30g, đương quy 15g, hương phụ 12g, gan bò 150 - 200g, ít bột gạo, bột gia vị, dầu thực vật vừa đủ. Gan bò làm sạch thái lát ướp bột gia vị. Dược liệu sắc lấy nước đặc, trộn với bột gạo. Cho gan tẩm bột vào chiên, làm bữa ăn phụ ngày 1 lần, liên tục trong 3 - 7 ngày. Món này dùng tốt cho chị em kinh nguyệt kéo dài sau kỳ do can huyết hư (kinh ít, rỉ rả, màu nhợt, đau quặn vùng tiểu khung, đau đầu hoa mắt chóng mặt, hồi hộp, đánh trống ngực).
Theo sức khoẻ đời sống